ตสฺมิํ เอวํ อาคเต ตตฺเถว นิวุฏฺฐา อสฺสวาณิชา ตํ ทิวสํ ทานํ ทตฺวา ตโต ปฏฺฐาย ภควนฺตํ ปญฺจสตภิกฺขุปริวารํ นิมนฺเตตฺวา ปญฺจนฺนํ อสฺสสตานํ ภตฺตโต วิภาคํ กตฺวา ยวํ โกฏฺเฏตฺวา ภิกฺขูนํ ปตฺเตสุ ปกฺขิปิํสุ ฯ สกลสฺส สหสฺสจกฺกวาฬเทวตา สุชาตาย ปายาสปจนทิวเส วิย ทิพฺโพชํ ปกฺขิปิํสุฯ ภควา ปริภุญฺชิ , เอวํ เตมาสํ ยวํ ปริภุญฺชิฯ เตมาสจฺจเยน มาราวฏฺฏเน วิคเต ปวารณาทิวเส เวรญฺโช พฺราหฺมโณ สริตฺวา มหาสํเวคปฺปตฺโต พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส มหาทานํ ทตฺวา วนฺทิตฺวา ขมาเปสิฯ เตน วุตฺตํ –

‘‘ผุสฺสสฺสาหํ ปาวจเน, สาวเก ปริภาสยิํ;

ยวํ ขาทถ ภุญฺชถ, มา จ ภุญฺชถ สาลโยฯ

‘‘เตน กมฺมวิปาเกน, เตมาสํ ขาทิตํ ยวํ;

นิมนฺติโต พฺราหฺมเณน, เวรญฺชายํ วสิํ ตทา’’ติฯ (อป. เถร 1.39.88-89);

เอกาทสมปญฺเห – ปิฏฺฐิทุกฺขนฺติ ปิฏฺฐิอาพาโธฯ อตีเต กิร โพธิสตฺโต คหปติกุเล นิพฺพตฺโต ถามสมฺปนฺโน กิญฺจิ รสฺสธาตุโก อโหสิฯ เตน สมเยน เอโก มลฺลยุทฺธโยโธ สกลชมฺพุทีเป คามนิคมราชธานีสุ มลฺลยุทฺเธ วตฺตมาเน ปุริเส ปาเตตฺวา ชยปฺปตฺโต กเมน โพธิสตฺตสฺส วสนนครํ ปตฺวา ตสฺมิมฺปิ ชเน ปาเตตฺวา คนฺตุมารทฺโธฯ ตทา โพธิสตฺโต ‘‘มยฺหํ วสนฏฺฐาเน เอส ชยํ ปตฺวา คจฺฉตี’’ติ ตตฺถ นครมณฺฑลมาคมฺม อปฺโปเฏตฺวา อาคจฺฉ มยา สทฺธิํ ยุชฺฌิตฺวา คจฺฉาติฯ โส หสิตฺวา ‘‘อหํ มหนฺเต ปุริเส ปาเตสิํ, อยํ รสฺสธาตุโก วามนโก มม เอกหตฺถสฺสาปิ นปฺปโหตี’’ติ อปฺโปเฏตฺวา นทิตฺวา อาคจฺฉิฯ เต อุโภปิ อญฺญมญฺญํ หตฺถํ ปรามสิํสุ, โพธิสตฺโต ตํ อุกฺขิปิตฺวา อากาเส ภมิตฺวา ภูมิยํ ปาเตนฺโต ขนฺธฏฺฐิํ ภินฺทิตฺวา ปาเตสิฯ สกลนครวาสิโน อุกฺกุฏฺฐิํ กโรนฺตา อปฺโปเฏตฺวา วตฺถาภรณาทีหิ โพธิสตฺตํ ปูเชสุํฯ โพธิสตฺโต ตํ มลฺลโยธํ อุชุํ สยาเปตฺวา ขนฺธฏฺฐิํ อุชุกํ กตฺวา ‘‘คจฺฉ อิโต ปฏฺฐาย เอวรูปํ มา กโรสี’’ติ วตฺวา อุยฺโยเชสิฯ โส เตน กมฺมวิปาเกน นิพฺพตฺตนิพฺพตฺตภเว สรีรสีสาทิ ทุกฺขมนุภวิตฺวา อิมสฺมิํ ปจฺฉิมตฺตภาเว พุทฺธภูโตปิ ปิฏฺฐิรุชาทิทุกฺขมนุโภสิฯ ตสฺมา กทาจิ ปิฏฺฐิทุกฺเข อุปฺปนฺเน สาริปุตฺตโมคฺคลฺลาเน ‘‘อิโต ปฏฺฐาย ธมฺมํ เทเสถา’’ติ วตฺวา สยํ สุคตจีวรํ ปญฺญาเปตฺวา สยติ, กมฺมปิโลติกํ นาม พุทฺธมปิ น มุญฺจติฯ วุตฺตญฺเหตํ –

‘‘นิพฺพุทฺเธ วตฺตมานมฺหิ, มลฺลปุตฺตํ นิเหฐยิํ;

เตน กมฺมวิปาเกน, ปิฏฺฐิทุกฺขํ อหู มมา’’ติฯ (อป. เถร 1.39.90);

ทฺวาทสมปญฺเห – อติสาโรติ โลหิตปกฺขนฺทิกาวิเรจนํฯ อตีเต กิร โพธิสตฺโต คหปติกุเล นิพฺพตฺโต เวชฺชกมฺเมน ชีวิกํ กปฺเปสิฯ โส เอกํ เสฏฺฐิปุตฺตํ โรเคน วิจฺฉิตํ ติกิจฺฉนฺโต เภสชฺชํ กตฺวา ติกิจฺฉิตฺวา ตสฺส เทยฺยธมฺมทาเน ปมาทมาคมฺม อปรํ โอสธํ ทตฺวา วมนวิเรจนํ อกาสิฯ เสฏฺฐิ พหุธนํ อทาสิฯ โส เตน กมฺมวิปาเกน นิพฺพตฺตนิพฺพตฺตภเว โลหิตปกฺขนฺทิกาพาเธน วิจฺฉิโต อโหสิฯ อิมสฺมิมฺปิ ปจฺฉิมตฺตภาเว ปรินิพฺพานสมเย จุนฺเทน กมฺมารปุตฺเตน ปจิตสูกรมทฺทวสฺส สกลจกฺกวาฬเทวตาหิ ปกฺขิตฺตทิพฺโพเชน อาหาเรน สห ภุตฺตกฺขเณ โลหิตปกฺขนฺทิกาวิเรจนํ อโหสิฯ โกฏิสตสหสฺสานํ หตฺถีนํ พลํ ขยมคมาสิฯ ภควา วิสาขปุณฺณมายํ กุสินารายํ ปรินิพฺพานตฺถาย คจฺฉนฺโต อเนเกสุ ฐาเนสุ นิสีทนฺโต ปิปาสิโต ปานียํ ปิวิตฺวา มหาทุกฺเขน กุสินารํ ปตฺวา ปจฺจูสสมเย ปรินิพฺพายิฯ กมฺมปิโลติกํ เอวรูปํ โลกตฺตยสามิมฺปิ น วิชหติฯ เตน วุตฺตํ –

‘‘ติกิจฺฉโก อหํ อาสิํ, เสฏฺฐิปุตฺตํ วิเรจยิํ;

เตน กมฺมวิปาเกน, โหติ ปกฺขนฺทิกา มมาติฯ

‘‘เอวํ ชิโน วิยากาสิ, ภิกฺขุสงฺฆสฺส อคฺคโต;

สพฺพาภิญฺญาพลปฺปตฺโต, อโนตตฺเต มหาสเร’’ติฯ (อป. เถร 1.39.91, 96);

เอวํ ปฏิญฺญาตปญฺหานํ, มาติกาฐปนวเสน อกุสลาปทานํ สมตฺตํ นาม โหตีติ วุตฺตํ อิตฺถํ สุทนฺติ อิตฺถํ อิมินา ปกาเรน เหฏฺฐา วุตฺตนเยนฯ สุทนฺติ นิปาโต ปทปูรณตฺเถ อาคโตฯ ภควา ภาคฺยสมฺปนฺโน ปูริตปารมิมหาสตฺโต –

‘‘ภาคฺยวา ภคฺควา ยุตฺโต, ภเคหิ จ วิภตฺตวา;

ภตฺตวา วนฺตคมโน, ภเวสุ ภควา ตโต’’ติฯ –

เอวมาทิคุณยุตฺโต เทวาติเทโว สกฺกาติสกฺโก พฺรหฺมาติพฺรหฺมา พุทฺธาติพุทฺโธ โส มหาการุณิโก ภควา อตฺตโน พุทฺธจริยํ พุทฺธการณํ สมฺภาวยมาโน ปากฏํ กุรุมาโน พุทฺธาปทานิยํ นาม พุทฺธการณปกาสกํ นาม ธมฺมปริยายํ ธมฺมเทสนํ สุตฺตํ อภาสิตฺถ กเถสีติฯ

อิติ วิสุทฺธชนวิลาสินิยา อปทาน-อฏฺฐกถาย

พุทฺธอปทานสํวณฺณนา สมตฺตาฯ

2.ปจฺเจกพุทฺธอปทานวณฺณนา

ตโต อนนฺตรํ อปทานํ สงฺคายนฺโต ‘‘ปจฺเจกพุทฺธาปทานํ, อาวุโส อานนฺท, ภควตา กตฺถ ปญฺญตฺต’’นฺติ ปุฏฺโฐ ‘‘อถ ปจฺเจกพุทฺธาปทานํ สุณาถา’’ติ อาหฯ เตสํ อปทานตฺโถ เหฏฺฐา วุตฺโตเยวฯ

[83] ‘‘สุณาถา’’ติ วุตฺตปทํ อุปฺปตฺตินิพฺพตฺติวเสน ปกาเสนฺโต ‘‘ตถาคตํ เชตวเน วสนฺต’’นฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ เชตกุมารสฺส นามวเสน ตถาสญฺญิเต วิหาเร จตูหิ อิริยาปถวิหาเรหิ ทิพฺพพฺรหฺมอริยวิหาเรหิ วา วสนฺตํ วิหรนฺตํ ยถา ปุริมกา วิปสฺสิอาทโย พุทฺธา สมตฺติํสปารมิโย ปูเรตฺวา อาคตา, ตถา อมฺหากมฺปิ ภควา อาคโตติ ตถาคโตฯ ตํ ตถาคตํ เชตวเน วสนฺตนฺติ สมฺพนฺโธฯ เวเทหมุนีติ เวเทหรฏฺเฐ ชาตา เวเทหี, เวเทหิยา ปุตฺโต เวเทหิปุตฺโตฯ โมนํ วุจฺจติ ญาณํ, เตน อิโต คโต ปวตฺโตติ มุนิฯ เวเทหิปุตฺโต จ โส มุนิ เจติ ‘‘เวเทหิปุตฺตมุนี’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘วณฺณาคโม’’ติอาทินา นิรุตฺตินเยน อิ-การสฺส อตฺตํ ปุตฺต-สทฺทสฺส จ โลปํ กตฺวา ‘‘เวเทหมุนี’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘เอตทคฺคํ, ภิกฺขเว, มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ สติมนฺตานํ ธิติมนฺตานํ คติมนฺตานํ พหุสฺสุตานํ อุปฏฺฐากานํ ยทิทํ อานนฺโท’’ติ (อ. นิ. 1.219-223) เอตทคฺเค ฐปิโต อายสฺมา อานนฺโท นตงฺโค นมนกายงฺโค อญฺชลิโก หุตฺวา ‘‘ภนฺเต, ปจฺเจกพุทฺธา นาม กีทิสา โหนฺตี’’ติ อปุจฺฉีติ สมฺพนฺโธฯ เต ปจฺเจกพุทฺธา เกหิ เหตุภิ เกหิ การเณหิ ภวนฺติ อุปฺปชฺชนฺติฯ วีราติ ภควนฺตํ อาลปติฯ

[84-85] ตโต ปรํ วิสฺสชฺชิตาการํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตทาห สพฺพญฺญุวโร มเหสี’’ติอาทิมาหฯ